این نشست با ارائه استاد محترم دکتر حکمت نیا عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و با دبیری علمی دکتر اسماعیل آقابابائی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تاریخ ۲۰ آبان ۱۴۰۳ برگزار شد.
در ابتدای نشست دبیر علمی گزارشی از سلسله نشست های مربوط به دانش بنیان در پژوهشکده فقه و حقوق ارائه کرد و در ادامه دکتر حکمت نیا مطالب خود را به شرح زیر بیان نمودند:
فن آوری ابزار سازی برای رفع نیازهاست و از کودکی انسان برای رفع مشکلات خود دنبال ابزار می گردد. در گذشته در ابزار سازی مثلا ایده کندن زمین با بیل مطرح می شد و سازنده و خریدار داشت و صنایع دستی بود. در این جا تولید کننده دستی و مصرف کننده خاص مطرح است و طرح کننده ایده مسئله نیست و جایگاهی ندارد؛ بلکه در مثال ما تولید بیل ارزش اقتصادی دارد نسبت تولید و مصرف هم با قراردادهای خاص شکل می گیرد و فقه نیز بر همین مبنا شکل گرفته است. بحث اجیر، اجرت و کالا مطرح است و فقه و حقوق در این زمنیه نقصانی ندارد.
در این زمان رقابت از نوع ایستا است و هر کس در نهایت دنبال بازار بیشتر است با این حال چون محصول کم است مشتری وجود دارد .ایستا یعنی جنس یکسان است و مدلهای جذب مشتری متفاوت است مثلاً گفته میشود جنس فروخته شده پس گرفته می شود تا مشتری بیشتری جلب گردد.
با صنعتی شدن، تولید بیل با ماشین صورت گرفت و از صنایع دستی بودن خارج رشد و به علت تولید زیاد با چند مشکل مواجه شدند و راه حل ارائه دادند:
الف – رقابت پویا مطرح شد و محصول در جهت رفاه مردم تغییر می کرد؛ مثلا بیل برقی طراحی شد در رقابت پویا محصول قبلی کلا از بازار جمع می شود و کالاهای قدیمی فقط مشتری موزه ای دارد. در این روند هر کارخانه ای که نتواند رقابت پویا کند عملا حذف می شود.
ب- بازار از حالت دو رکنی به سه رکنی تبدیل شد و شرکت هایی پدید آمد که فقط تولید ایده می کنند. در این جا رقابت به گونه ای است که اگر شرکتی توان رقابت نداشته باشد نابود می شود.
اگر ما طراحی را یک اختراع بدانیم چین رتبه اول دارد و امریکا در رتبه دوم است. سرمایه گذاری در اختراع مطرح است و به عنوان یک استراتژی پیگیری می شود.
حقوق سنتی ظرفیت طراحی نداشت ولی در حقوق جدید مالکیت معنوی مطرح شد که فکر را دارای ارزش قابل معامله می داند. در این بازار دنبال بازخوانی مالکیت معنوی و قوانین آن اند و معتقدند حمایت حقوقی کلید تولید، تولید کلید رفاه و رفاه کلید دموکراسی است.
در ایران متوجه مشکل هستیم ولی طراحی نداریم. فقه به این تحول عظیم صنعت توجه ندارد و تبدل موضوع را نمی پذیرد و بلکه آن را مصداق جدید می داند. طراحی بازار یک است با موضوع جدید و تحول، مبتنی بر وجود این روابط است.
نتیجه این که از بازار دو رکنی به بازار سه و از رقابت ایستا به رقابت پویا رسیده ایم و نوع روابط فرق کرده است. در نتیجه قراردادها هم تفاوت دارد: دو طرف قرار داد داریم ولی سه طرف از قرارداد متاثر می شوند. کسی دارو را طراحی کند؛ تولید کننده آن را برای بازار مصرف تولید می کند و در قرار داد باید مصرف کننده در نظر گرفته شود که به آن قرارداد عمودی میگوییم در مقابل قراردادهای عرضی. بنا بر این قراردادها باید بازنگری مفهومی شود:
در رویکرد جدید:
الف – من چیزی را دارم و شما هم دارید.
ب – هر دو از راه مشروع به دست آورده ایم .
ج – ولی برخی حق استفاده از دارایی خود را ندارند.
برای آن که فن آور تشویق به فناوری شود، انحصار مطرح می شود که باعث محدود شدن آزادی دیگران است. وقتی دو نفر تولید کننده اند قانون حق استفاده را به کسی می دهد که اختراع خود را ثبت کرده است و دیگری به رغم مالک بودن حق استفاده ندارد.
در این جا بحث از این است که طرف مقابل چه تصرفهایی نباید بکند و چون استثنا است نیاز به دلیل دارد تا معلوم شود طرف مقابل تا چه میزان نمی تواند از ساخته خود استفاده کند.
در این جا نظریه مالکیت باید کلا بازخوانی شود چون مالک حق تصرف در مال خود را ندارد.
شرکت دانش بنیان گاه هزاران اختراع را در دست می گیرد تا مانع تولید آن شود و بحث از رقابت در سطح جهانی است. باید چیزی تولید شود که در هیچ کجای جهان نباشد تا از آن حمایت شود و تولید اگر نمونه خارجی داشت، دانش بنیان نخواهد بود و نمی تواند انحصار ایجاد کند و قابل ثبت نیست. با این حال ثبت لازم نیست در کشور خاص باشد مثلا ثبت در امریکا هیچ مزیتی ندارد. فقط استراتژی ورود به بازار جهانی مطرح است که باید دارای نقشه مشخص باشد و بتواند رقابت کند. به بیان دیگر، رقابت جهانی است با حمایت سرزمینی و چون رقابت پویاست شرکتی که نتواند رقابت کند حذف می شود.
در این جا تولید کنده باید جواز حقوقی داشته باشد نیز باید مزیت رقابتی در نظر گرفته شود و اول یا دوم بودن معنا ندارد. چه بسا کسی که نفر دهم است رقابت بهتری داشته باشد.
از این رو برای شکل گیری شرکت های دانش بنیان و امکان رقابت جهانی:
الف – زیر ساخت های نظریه فلسفی و حقوقی باید با ادبیات درست مطرح شود.
ب- سیاست گذاری دولت باید درست مطرح شود ولی در ایران دولت نگاه عمیق اقتصادی سازگار با شرایط جدید ندارد و به همان اقتصاد سنتی گرایش دارد.
ج- قوانین فن آوری سیال است چون جهان صنعت سیال است ولی ما در این زمینه هم عقب هستیم و سراغ قوانین ثابت می رویم.
د- کنشگران شرکتی نیاز به زمینه سازی حقوقی دارند. توانمند سازی را باید خود شرکت انجام دهد که در این زمینه هم متاسفانه بسیار ناتوان اند.
در ادامه جلسه سوالات و دیدگاه های حاضران مطرح و بررسی شد.
