کرسی ترویجی «تحلیل روانشناختیِ رشد قرآنی و نشانههای آن» با ارائه حجت الاسلام والمسلمین سید علی اکبر حسینی رامندی و نقد حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مبینی و دبیر علمی دکتر سید سجاد آل سیدغفور، در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در روز سهشنبه، ۶ آبان ۱۴۰۴ برگزار شد.
در ابتدای این کرسی علمی، دبیر علمی، دکتر سید سجاد آل سیدغفور، به تبیین اهمیت و ضرورت برگزاری این کرسی پرداخت. وی با اشاره به جایگاه ممتاز قرآن کریم به عنوان منبعی سرشار از معارف ناب برای پاسخگویی به نیازهای بشری در همه اعصار، خاطرنشان کرد: «این جلسه ارزشمند، حاصل همکاری صمیمانه پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن و در چارچوب مأموریتهای اصیل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی طراحی و اجرا شده است. این کرسی، فرصتی بینظیر و ارزشمند برای همافزایی و ایجاد دیالوگ سازنده میان روانشناسی نوین و معارف عمیق و ناب قرآنی فراهم کرده است.» وی افزود: «در این فضای علمی، مفهوم «رشد» که از کلیدیترین و بنیادیترین واژگان در حوزه روانشناسی و علوم تربیتی محسوب میشود از منظر قرآن کریم و با تأکید ویژه بر آیه شریفه ۷ سوره حجرات، به صورتی عمیق، نظاممند و میانرشتهای مورد واکاوی و تحلیل قرار میگیرد. مقاله ارائهشده را میتوان پاسخی عمیق و مبنایی به یک نیاز پارادایمی و معرفتشناختی در علوم انسانیِ معاصر دانست.»
دبیر علمی در ادامه با اشاره به سیر تحول روانشناسی مدرن تصریح کردند: «در دورانی که روانشناسی غربی، پس از گذر از مکاتب محدودکنندهای مانند رفتارگرایی افراطی و شناختگرایی صرف،به سمت رویکردهای انسانگرایانهتری مانند روانشناسی مثبتنگر حرکت کرده و بر مفاهیمی چون «شکوفایی»، «معناجویی» و «تعالی» تأکید میورزد، این اثر پژوهشی بهطور مبنایی و مستند نشان میدهد که قرآن کریم قرنها پیش، نه تنها به این مفاهیم پرداخته، بلکه نظامی منسجم، عملیاتی و الهی برای دستیابی به آنها ارائه داده است. این پژوهش گامی است در جهت احیای گفتمان قرآنی در علوم انسانی.»
در ادامه جلسه، ارائهدهنده محترم، حجت الاسلام والمسلمین حسینی رامندی، با تأکید بر ابعاد نادیده گرفته شده رشد در روانشناسی مدرن، به تشریح «ابعاد عاطفی رشد قرآنی» پرداخت. ایشان با تفکیک میان رشد شناختی و رشد عاطفی، بیان کرد: «رشد عاطفی در منظومه معرفتی قرآن، به تحول، تعالی و پالایش روحی و درونی انسان اشاره دارد که در نهایت، در قالب عشق و محبت به خوبیها و ارزشها، و نفرت و بیزاری از بدیها و پلشتیها در احساسات، عواطف و رفتار انسان مؤمن متجلی میشود.» وی تأکید کرد که این سطح از رشد، امری اکتسابی محض نیست، بلکه از گرایشهای پسینی و موهبتهایی الهی است که با «فضل» و «توفیق» خداوند متعال به برخی از مؤمنان خالص و مجاهد عطا میشود. از این منظر، هدف اصیل نزول قرآن کریم، کمک به بشر برای باریابی به این «رشد عاطفی» است و تربیت قرآنی را میتوان فرایند تدریجی باریایی و صعود به مقام رفیع «رشد» دانست.
مقاله حاضر با عنوان «تحلیل روانشناختی مفهوم رشد در قرآن با تأکید بر رشد عاطفی» به بررسی نظاممند این مفهوم کلیدی و مقایسه آن با دیدگاههای روانشناسی مدرن میپردازد. در این پژوهش، «رشد» قرآنی به معنای تحول کیفی، تعالیبخش و همهجانبه ابعاد مختلف انسان از جمله عاطفی، عقلی، اخلاقی و معنوی تعریف میشود. در مقابل، در روانشناسی غربی، رشد اغلب به تغییرات کمّی و کیفی در ابعاد جسمی، شناختی و عاطفی-اجتماعی با هدف غایی انطباق با محیط و سازگاری اجتماعی محدود و تقلیل داده میشود.
روش پژوهش:
این پژوهش با بهرهگیری از روش تحلیلی−مفهومی و با استفاده از ابزارهای تفسیری دقیق مانند «تحلیل سیاقی» (بررسی فضای نزول و آیات قبل و بعد)، «تحلیل شبکه معنایی» (بررسی ارتباط واژه رشد با سایر مفاهیم همخانواده) و «تحلیل مفاهیم متضاد» (بررسی واژههای متقابل رشد)، به واکاوی واژه «رشد» و مشتقات آن در سراسر قرآن کریم پرداخته است. منابع اصلی مورد استفاده در این تحقیق، شامل تفاسیر معتبر قرآن کریم، متون پایهای روانشناسی رشد و نظریههای شخصیت، و منابع لغوی معتبر عربی بوده است.
یافتههای کلیدی پژوهش:
رشد در قرآن کریم، مفهومی کاملاً ارزشی، هدایتگرانه و جهتدار دارد و در تقابل معناشناختی با مفاهیمی منفی مانند «غی» (گمراهی و هلاکت)، «ضلالت» (گمگشتگی) و «سفاهت» (سبکسری و بیخردی) قرار میگیرد.
رشد عاطفی−قرآنی به تحول بنیادین در عواطف، هیجانات و گرایشهای درونی انسان اشاره دارد که در اوج خود، در قالب «دوست داشتن ذاتی خوبیها» و «نفرت داشتن از بدیها» تبلور مییابد.
بر اساس آیه ۷ سوره حجرات («وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ…»)، پنج شاخصه اصلی و بارز برای افراد رشدیافته از منظر قرآن قابل استخراج است:
۱. دوست داشتن ایمان و حقیقت در جان و دل.
۲. درک زیباییشناختی و ذاتی ایمان و زشتی کفر.
۳. بیزاری و تنفر قلبی از کفر و انکار.
۴. بیزاری و تنفر قلبی از فسق و گناه.
۵. بیزاری و تنفر قلبی از عصیان و نافرمانی خدا.
در قرآن کریم، رشد عاطفی با مفاهیم محوری دیگری مانند «تسلیم» در برابر خدا، «ایمان» عمیق، «محبت» الهی و «شناخت» حقیقی (معرفت) پیوندی ناگسستنی خورده و به عنوان هدف نزول قرآن و غایت تربیت دینی معرفی شده است.
مقایسه تطبیقی با روانشناسی مدرن:
روانشناسی رشد به طور عمده بر توصیف و تبیین تغییرات کمّی و کیفی در ابعاد مختلف انسان (جسمی، شناختی، عاطفی-اجتماعی) تمرکز دارد، اما بعد متعالی، معنوی و الهی رشد را عمدتاً نادیده میگیرد یا آن را به امری ثانویه تقلیل میدهد.
در حالی که روانشناسی، رشد را عمدتاً فرایندی طبیعی، خودبهخودی و متأثر از عوامل زیستی و محیطی میداند، قرآن کریم با پذیرش نقش این عوامل، بر نقش محوری «اراده آزاد انسان»، «تلاش و مجاهدت فردی» و «توفیق و امداد الهی» به عنوان عوامل تعیینکننده در دستیابی به مراحل عالی رشد تأکید میورزد.
ارائهدهنده در جمعبندی نهایی خود تأکید کرد: «رشد عاطفی در قرآن، فرایندی تعالیبخش، هدفمند و مبتنی بر تربیت الهی است که در نهایت به «یکپارچگی درونی»، «وحدت شخصیت» و «شکوفایی استعدادهای فطری» انسان منجر میشود. این مفهوم از حیث نتایج، با دیدگاههای برخی از روانشناسان انسانگرا و تحولی مانند نظریه «کهنالگو» و و نظریه «شکوفایی خود» مزلو، همسو و همجهت به نظر میرسد، اما از حیث مبانی انسانشناختی (نگاه به حقیقت انسان) و غایتشناختی (هدف نهایی زندگی) به طور کامل با آنها تفاوت بنیادین دارد.»
در ادامه این نشست، ناقد محترم، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مبینی، ضمن تقدیر و تشکر از زحمات ارائهدهنده محترم و توصیف این پژوهش به عنوان گامی بلند و ضروری، بر تداوم و توسعه چنین پژوهشهای میانرشتهای تأکید کردند. ایشان برای غنای بیشتر و عمق بخشیدن به این تحقیق، پیشنهادها و ملاحظات علمی متعددی را مطرح نمودند که اهم آن به شرح زیر است:
ملاحظه نظرات رقیب و ابعاد دیگر رشد: برای تکمیل تحلیل، شایسته است نظرات رقیب و جایگزین در مورد رشد، مانند «رشد معرفتی» (تأکید بر عقلانیت محض در تربیت)، «رشد اخلاقی−عملی» (تأکید بر منش و فضیلتهای اخلاقی)، «رشد اجتماعی و تمدنی» (تأکید بر اثرگذاری در جامعه) نیز به طور جدی ملاحظه و با یافتههای این پژوهش مقایسه تطبیقی شود.
تبیین جایگاه «حب» در منظومه تربیتی: میتوان با دقتی بیشتر گفت که «حب و دوست داشتن» تا حد زیادی به عنوان «ابزار» و «راه» برای تربیت عمل میکند تا اینکه خود به تنهایی «هدف» و «غایت» نهایی باشد. غایات تربیت انسان را میتوان به «غایات میانی» و «غایات نهایی» تقسیمبندی کرد. برای مثال، «رشد عاطفی» را میتوان به عنوان یک غایت میانی و بسیار مهم در نظر گرفت که خود، زمینهساز و بسترساز تحقق غایت نهایی و اعلی، یعنی «قرب الهی» و «عبودیت» خواهد بود.
توجه به ابعاد اجتماعی−تمدنساز رشد: توجه و بسط دادن به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حتی تمدنی رشد میتواند به درک جامعتر و همهجانبهتری از تربیت قرآنی بینجامد و نشان دهد که انسان رشدیافته قرآنی، چگونه میتواند سنگ بنای یک جامعه سالم و تمدن متعالی را پیریزی کند.
این جلسه علمی پربار، با طرح پرسشهای دقیق و استقبال حضار محترم از ارائهدهنده و ناقد، و همچنین جمعبندی نهایی توسط دبیر علمی به پایان رسید. در این جمعبندی، بار دیگر بر ضرورت و اهمیت تداوم و گسترش پژوهشهای میانرشتهای در حوزه قرآن و روانشناسی، و همچنین لزوم تعمیق این گونه مباحث در فضای آکادمیک کشور تأکید شد.
