زمان و مکان برگزاری: ۸ تیر ۱۴۰۴، پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن
ارائه‌دهنده: حجت‌الاسلام و المسلمین علی اسدی
ناقد: حجت‌الاسلام و المسلمین سید محمد سلطانی
دبیر علمی: حجت‌الاسلام و المسلمین حسین شم‌آبادی
بخش نخست | ارائه دیدگاه و نقد اولیه
در آغاز جلسه، حجت‌الاسلام علی اسدی ضمن تبیین خلاصه‌ای از دیدگاه خاورشناسان درباره «اقتباس قرآن از عهدین»، مهم‌ترین مبانی این نظریه را چنین برشمرد:
- فرضیه اقتباس تاریخی: پیامبر اسلام(ص) آموزه‌های کتاب مقدس یهود و مسیحیت را با زبانی نو و متناسب با مخاطبان عصر خود بازگو کرده است.
- انکار وحیانی بودن قرآن: در این نگاه، مشابهت‌های روایی میان قرآن و عهدین نشانه‌ای از بهره‌گیری بشری است.
سپس ایشان با استناد به آیات قرآن، تحلیل‌های تاریخی و شواهد درون‌متنی، پنج نقد اساسی بر این رویکرد وارد کرد:
| # | چکیده استدلال نقض | توضیح مختصر |
|---|---|---|
| ۱ | اشتراک الزاماً به‌معنای اقتباس نیست | وجود روایت‌های مشترک می‌تواند ناشی از منبع مشترک وحیانی باشد؛ «إذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال». |
| ۲ | تفاوت‌های محتوایی گسترده | قرآن در جزئیاتِ بسیاری با عهدین تعارض، تضاد یا تغایر دارد؛ در صورت اقتباس، انتظار شباهت کامل می‌رود. |
| ۳ | سکوت و تأییدِ علمای یهود و نصارا | پذیرش قرآن از سوی برخی احبار و رهبان، دالّ بر استقلال متن و ردّ اتهام اقتباس است. |
| ۴ | غیرقابل‌قبول بودن اتهام «سرقت علمی» | نسبت‌دادن سرقت به پیامبر(ص) با اصول اخلاقی، تاریخی و نصوص قرآنی ناسازگار است. |
| ۵ | تحدّی قرآنی | دعوت صریح قرآن به آوردن سوره‌ای مشابه، با فرض اقتباس بشری تعارض دارد. |
بخش دوم | نقد تفصیلی ناقد جلسه
حجت‌الاسلام سید محمد سلطانی پس از تحسین ساختار و مستندات مقاله، نکات تکمیلی زیر را مطرح کرد:
- تفکیک دو معنای اقتباس
- سرقت ادبی (طرح متن بدون ذکر منبع) که امروز میان خاورشناسان تقریباً مردود دانسته می‌شود.
- آشنایی پیشینی پیامبر و جامعه مکی با آموزه‌های یهودی–مسیحی؛ دیدگاهی که شواهد تاریخی آن قابل بررسی است.
- لزوم تعیین رویکرد پژوهش
- خاورشناسان غالباً با رویکرد تاریخی‌ـ‌تجربی به موضوع می‌پردازند و مباحث الهیاتی را مفروض نمی‌گیرند.
- پژوهشگر مسلمان باید از ابتدا روشن کند که نقد را در چارچوب تاریخی پیش می‌برد یا الهیاتی. طرح استدلال‌های الهیاتی برای مخاطب تاریخ‌نگر، مجاب‌کنندگی محدودی دارد.
- اهمّیت نسخه‌شناسی عهدین
- نسخه‌های متعددی از کتاب مقدس در دوران حجاز رواج داشته و تفاوت آن‌ها مانع از تطبیق ساده‌انگارانه است.
- بازتعریف یا بازتفسیر؟
- برخی نظریه‌ها، قرآن را بازتعریفی الهیاتی از روایت‌های کتاب مقدس می‌دانند. در این صورت، وجود تفاوت‌ها منافاتی با «اقتباس» در معنای دوم ندارد و باید تحلیل دقیق‌تری ارائه شود.
جمع‌بندی دبیر علمی
حجت‌الاسلام حسین شم‌آبادی در پایان تأکید کرد:
- اهمیت صورت‌بندی روش‌شناختی: تمایز میان رهیافت‌های تاریخی و الهیاتی، محور اصلی گفت‌وگو با پژوهشگران غربی است.
- ضرورت تکمیل پیشینه و مستندات: اضافه‌کردن پژوهش‌های معاصر خاورشناسی و نسخه‌شناسی عهدین می‌تواند استحکام مقاله را دوچندان کند.
- میدان گفت‌وگو همچنان باز است: نظریه اقتباس، اگرچه در معنای سرقت ادبی تضعیف شده، اما در سطح آشنایی تاریخی، نیازمند واکاوی نو و پاسخ‌های سنجیده است.
